Həyat ağacına necə çıxmalı, özünə necə daş atmalı və
yerə düşərkən, boynunu necə sındırmamalı və ruhdan necə düşməməli. Adı kitabın
özündən uzun olan ön söz.
Bəzən mən, doqquz yaşımda olarkən, tələyə düşməmək
və ələ keçməmək bacarığımı xatırlayıb, yaxşı mənada sarsılıram.
1929-cu ildə, 4-cü sinifdə oxuyan oğlan uşağı məktəb
dostlarının istehzasına görə necə oldu
ki, Bak Rocersli komiksləri cırdı, bir ay sonra isə anladı ki, dostları geri
qalmış adamlardı, və yenidən kolleksiya yığmağa başladı?
Bu güc və düşüncə hardan peyda olmuşdu? O zaman
yaşadığım hansı həyəcanlar “mən sanki ölüyəm” demək cəsarətini verdi? Məni kim
öldürürdü? Nədən iztirab çəkirəm? Və necə sağalım?
Şübhəsiz, bu suallara cavab vardı. Mən xəstəliyimi
aşkar etdim: öz əllərimlə komiksləri çırdım. Sonra dərman tapdım – heç nəyi
vecimə almadan yenidən kolleksiya yığmağa başladım.
Belə etdim. Və sağaldım. Müqavimət üçün gücü, həyatımı
dəyişdirmək və hamı kimi olmamaq üçün iradəni hardan tapmışdım?
Şişirtmək istəmirəm, amma deyim ki, kimliyindən
asılı olmayaraq, bu doqquz yaşlı oğlan çox xoşuma gəlir. Bu oğlansız mən sağ
qalmazdım və indi bu kitaba ön söz yazmazdım.
Əlbəttə, çox şey mənim Bak Rocersi dəlicəsinə sevməyimdən
irəli gəlirdi. Mənə ağır idi ki, mənim sevimli
qəhrəmanım, həyatım məhv edilir. Sanki sənin
ən yaxın dostun, ciyər paran, həyatının mənası olan kəs birdən birə boğulur və
ya güllə ilə vurulur. Həlak olmuş dostları məzardan qurtarmaq mümkün deyil.
Amma mən Bak Rocersə ikinci həyatı verə bilərdim! Və mən ona süni nəfəs verdim,
o dirildi və dedi: “Bilirsən nə var? Qışqır. Hoppan. Oyna. Bu it uşaqlarını
qayır. Onlar heç vaxt sənin kimi yaşaya bilməyəcəklər. Bəli. İrəli!”
Mən komiksləri toplayırdım, səyyar sirklərə və
Ümumdünya sərgilərinə aşıq olurdum, və yazmağa başlayırdım. Soruşa bilərsiz,
yazıçılıq nə öyrədir?
Birincisi, yazıçılıq xatırladır ki, biz sağıq, həyat
– bir hədiyyədir, hüquq deyil. Əgər bizə həyatı bəxş ediblərsə, bədəlini ödəməliyik. Həyat əvəz istəyir,
cünki bizə böyük bir nemət – canlılığı vermişdir.
Qoy incəsənət bizi müharibələrdən və məhrumiyyətlərdən,
paxıllıqdan, xəsislikdən, qocalıqdan və ölümdən
xilas edə bilməsin, amma o, bizə heç olmasa güc verə bilər.
İkincisi, yazıçılıq – sağ qalmaq məsələsidir. İstənilən
sənətə, istənilən yaxşı əsərə də bu şamil edilir.
Bizim əksərimiz üçün yazmamaq – ölmək deməkdir.
Hər gün silahlanırıq, hərçənd bilirik ki, döyüşü
sona qədər uda bilməyəcəyik, amma yenə də döyüşmək lazımdı, gücün yetənə qədər.
Qalib olmaq cəhdi hansısa mənada hər günün sonunda qələbə deməkdir. Bir
pianoçunun sözlərini xatırlayaq: “Bir gün məşq etməsəm, özüm eşidəcəyəm. İki
gün məşq etməsəm, tənqidçilər eşidəcək. Üçüncü gün bunu bütün zal eşidəcək”.
Bu fikir yazıçılar üçün də keçərlidir. Əlbəttə, bir
neçə gün yazmasan, sənin üslubun formasını itirməyəcək. Amma bilirsən nə
olacaq? Dünya səni haqlayıb, ram etmək istəyəcək. Hər gün yazmasan, zəhər tədricən
yığılaraq, səni məhv edəcək, və ya dəli olacaqsan. Yaradıcılıqdan məst olmaq,
doymaq lazımdır, o zaman reallıq səni məhv etməz.
Çünki yazıçılıq sənin həzm edə biləcəyin qədər
düzgün miqdarda həyat doğruluğunu verir
ki, sən bunu qəbul edə biləsən.
Səyahətlər zamanı
anladım ki, hər gün yazmasam, özümü birtəhər hiss edirəm. İki gün
yazmasam – məni üşütmə tutur. Üç gün – mən dəli olmaq həddinə çatıram. Dörd – mən
ilan çalmış kimi, qıvrıla qıvrıla qalıram. Çap
makinasında bir saat yazdığım
zaman həmən gümrahlanıram. Artıq ayaqüstəyəm. Cin vurmuş kimi, dövrələyir və təmiz
corab tələb edirəm.
Bu kitabda nədən bəhs ediləcək?
Axşama qədər sağ qalmaq üçün hər səhər bir çimdik zəhər qəbul edin. Qürubda – gün doğana qədər sağ qalmaq
üçün yenə bir çimdik. İndi qəbul edilmiş mikrodozalı zəhər, gələcəkdə zəhərlənməmək
üçün bir hazırlıqdır.
Həyatın qaynarında iş – həmin dozadır. Biz,
doğmalarımız və dostlarımız, qəzet və televiziya vasitəsilə bizi sarsıdan dəhşətlər
və dərdlərlə barışmaq üçün həyatın gözəl və nəcib hadisələrinə önəm veririk.
Dəhşətləri inkar etmək mümkün deyil. Kimin xərşəngdən
ölmüş dostu olmayıb? Kimin ailəsində avtoqəzada ölüm hadisəsi, və ya xəsarət
alanı olmayıb? Belə insanlar yoxdur.
Mənim yaxın çevrəmdə bir neçə qohumum və dostum
avto qəzalarda həlak olmuşlar. Siyahı sonsuzdur, və yalnız yaradıcılıqla bu sonsuzluğa
müqavimət göstərmək olar.
Bu o deməkdir ki, yaradıcılıq şəfa verir. Tam
olmasa da. Sən heç vaxt sevdiyin və
itirdiyin insanların ölümü ilə barışa bilməyəcəksən.
Bunu deyə bilərəm: sağalmaq üçün ölümlə rastlaşarkən,
yaradıcılığa tam baş vurmaq lazımdır. Keçmişdə yaşamış bütün sənətkarlar bunu
yaxşı bilirdilər.
Burda toplanmış esseləri müxtəlif vaxtda, 30 il ərzində yazmışam.
Onların hamısında bir həqiqətin əks-sədası
duyulur – özünü partlayış kimi qəfildən aşkar etmənin və içindəki quyunun dərinliyinə
valeh olmanın həqiqəti.
Hər səhər yuxudan oyanan kimi mərmiyə ayaq basıram.
Bu mərmi – mən özüməm. Partlayandan sonra bütün gün ərzində özümü yığıram.
İndi növbə sizindir. Qalxın!
Yazıçılıq sevinci
“Həvəs”. “Həzz”. Bu sözləri nadir halda eşidirik. Bu
sözlərlə yaşayan və yaradan insanlar da azdır.
Soruşsanız ki, sizi uzaqlara aparan yazıçının vasitələrində ən vacib tərkib
nədir, deyərəm: onun coşqusu, gördüyü işdən həzz alması.
Hər kəsin sevdiyi yazıçılar var. Mən Dikkensi,
Tveni, Vulfu, Şounu və başqalarını sevirəm. Onların hər birinin ehtirası, iştahı,
istəkləri olmuşdur. Bu insanlar xırda və böyük
əsərlərin yaradılması sevincini yaşamışlar. Onlar bilirdilər ki,
yaratmaq sevinci nədir. Bəzən əsər
yaratmaq asan olmurdu; onların şəxsi həyatlarında nələrin baş verməsi vacib
deyil. Vacib olan onların əllərinin, ağıllarının əsərlərdə yaratdıqlarıdır, həmin
əsərlərin fitri enerji və intellektual əzmlə doldurulmasıdır. Hətta nifrəti və
ümidsizliyi onlar sevgi vasitəsilə ifadə edə bilmişlər.
Bunların hamısının hekayə yazmaqla nə əlaqəsi var?
Əlaqə budur ki, əgər siz coşqusuz, sevgisiz, sevincsiz yazırsınızsa, siz bir
yazar kimi yarımçıqsız. Bu o deməkdir ki, siz bir gözünüzlə alver bazarına, və
ya avanqard qruplaşmaya baxırsız, və
daha özünüzə məxsus deyilsiz. Çünki yazıçı – sənətinə dəli kimi bağlı
olmalıdır, o heyranlıqdan və yazı coşqusundan titrəməlidir. Belə yanma yoxdursa, yazıçı başqa işlə məşğul
olmalıdır – qoy meyvə yığsın, arx qazsın, bu ona daha xeyirlidir.
Əsil sevginizi, əsil nifrətinizi nə zaman hekayə
şəklində kağıza axıtmısınız? Sonuncu
dəfə nə zaman öz qərəzli fikrinizi azad edərək, kağıza bir şimşək kimi
çırpmısınız? Həyatınızda ən yaxşı nədir, ən pis nədir, və bu haqda dünyaya pıçıltı
və ya tam səslə, ürəkdən nə zaman demisiniz?
Məgər mözüzə deyilmi ki, bir gün diş həkimində
olarkən, əlinizdəki bir dərgini kənara atıb, çap makinasına cumdunuz və öz
coşqunuzu, əsəbinizi və iradınızı bildirdiniz. Nə vaxtsa mən belə etmişdim.
“Bazaar” dərgisində fotoqraflar
insanların guya bərabər olduğunu nümayiş etdirmək üçün puertorikan
gecəqondularından dekorasiya kimi istifadə edərək, arıq model qızların
şəkillərini çəkirdilər. Bu fotoqraflar məni elə qəzəbləndirdilər ki, mən qaçıb
çap makinası arxasında əyləşdim və “Günəş və kölgə” hekayəsini yazdım. Hekayə
bir qoca puertorikalı haqqında idi, o, “Bazaar” dərgisinin fotoqrafının gününü
qara edərək, şalvarını aşağı salıb
çəkilişlərə mane olurdu.
Son dəfə bax bu cür – yalnız qəzəbli etirazdan
doğan bir hekayəni nə zaman yazmısınız? Son dəfə sizi gecə gəzintisi zamanı
polis nə vaxt saxlayıb? Məni – tez-tez. Nəhayət, qəzəblənib, “Piyada”
hekayəsini yazdım. Əlli il sonrakı dövrü təsvir edən hekayədə televiziyanın göstərdiyi
deyil, əsil reallığı görmək, və süni hava ilə deyil, əsil hava ilə nəfəs almaq
istəyən insanın həbs edilib ruhi xəstəxanaya yerləşdirilməsindən danışılırdı.
Beləliklə, mənim sadə tövsiyəm belədir. Dünyada
ən çox istədiyiniz nədir? Nəyi sevirsiniz, nəyə nifrət edirsiniz?
Özünüzə oxşayan personajı yaradın. Ona əmr edin:
qaç. Sonra da onun arxasınca yüyürün. Sevgi və ya nifrətlə dolu personaj özü
sizi hekayənin sonuna gətirib çıxaracaq. Bu məsləhətlər sənətə yiyələnmiş, yəni
qrammatikanı bilən və kifayət qədər ədəbiyyat biliklərinə malik olan yazıçılara
aiddir, həmçinin yeni başlayanlar üçün də keçərlidir, hərçənd onlar texniki
səbəblərdən yolda büdrəyə bilərlər. Bu zaman yenə də ehtiras köməyə gələr.
Deməli, hər hekayənin tarixçəsi hava məlumatı
kimi oxunmalıdır: bu gün istidir, sabah hava sərin olacaq. Bu gün evi yandır.
Sabah közərən kömürə tənqidin soyuq suyunu tök. Sabah düşünmək, düzəlişlər
etmək, yenidən köçürmək üçün kifayət qədər vaxt olacaqdır. Bu gün isə alış –
yan – partla! Sonrakı 6-7 qaralama əsil işgəncə olacaq. Odur ki, ilkin yazıdan
niyə həzz almayasınız?
Vacib deyil ki, böyük tonqal yansın. Kiçik bir
alov da kifayətdir: tramvay kimi mexaniki möcüzə, və ya səhər-səhər otluqda
dovşan kimi atılıb düşən bir cüt tennis çəkməsi. Kiçik sevgiləri və xırda bəlaları
axtarın, tapın və sözlərlə ifadə edin. Dadına baxın, kağıza dadızdırın.
Tomas Vulf
insanlığı udub lava püskürürdü. Dikkens hər saat başqa masa arxasında nahar edirdi. Molyer
dünyanı dərk edib, cərrah bıçağına əl atırdı. Hara baxsanız, ədəbiyyat
kosmosunda dahilər sevirlər və nifrət edirlər. Siz bu əbədi dəyərləri köhnəlmiş
sayaraq, əsərlərinizdə onlardan imtina etmisiniz? Deməli, özünüzü həzzdən
məhrum etmisiniz. Sevmək və sevilmək həzzindən, qəzəb və peşmanlıq həzzindən,
beşikdən məzara qədər aparan rəqsli maskarada aludə olmaq həzzindən. Həyat
qısa, iztirablar mümkün, ölüm - qaçılmazdır...
1973
Qaçanda bərk qaç, dayananda – donub qal, və ya
çardaqda əjdaha, və ya köhnə zəkanın yeni kabusları
Qaçanda bərk qaç, dayananda – donub qal.
Istənilən canlıya baxın, eyni şeyi görəcəksiniz. Qaç, hoppan, dayan. Bir an
içində yüksəlmək, qamçı zərbəsi kimi qəfildən yerindən qopub qaçmaq; bu an –
həyatdasan, gələn an – yoxsan... Məhz buna görə yerdə həyat tükənmir. Xilas
olmaq üçün həyat qaçmayanda, o donur. Baxın, cənnət quşu! Göründü və yox oldu!
Fikir də belədir – peyda olub qeybə çəkilir.
Yazıçı
kərtənkələdən, quşlardan nə öyrənə bilər? Bunu: həqiqət sürətdədir. Nə qədər sürətlə
sözləri axıdırsansa, nə qədər sürətlə yazırsansa, o qədər dürüstsən. Donub
qalanda üslubu cilalayırsan. Sürətli
qaçışlar arasında fasilələrdə bəs nə etməli? Buqələmun kimi bir çalardan
digərinə keç, ətrafınla birgə dəyiş. Daş ol, toz içində qal, yağışla dolu
çəlləkdə gizlən. Və bütün bunlardan
sənin ilk yazıçı uğurun alınacaq. Hekayəni çap edib 20 dollar ödəyəcəklər.
Oxucuların sümüyünə qədər təsir edən yeni
ədəbiyyat növü nədən başlanır?
Adətən, onu təsadüfən əldə edirsən. Özün də
bilmirsən, nə edirsən, birdən – bax, budur! Ədəbiyyatda inqilab etməyi düşünmürsən.
Sənin yaratdığın öz həyatından və gecə qorxularından doğur.
İstənilən yazıçının istənilən janrda problemi –
mövzuların dar çərçivəsində qalmağıdır. Mən Dikkensin, Edqar Ponun qorxulu
hekayələri ilə böyümüşdüm, bu müəlliflərin təsiri ilə hekayələr yazırdım,
yazdıqlarımın dili ağır və yöndəmsiz idi. Mən gənc idim, yamsılamaya aludə
olmuşdum. 12 yaşımdan etibarən hər gün
ən azı min söz yazırdım. İllər ərində arxamda Po, Uels, Berrouz və dərgilərdə
nəşr edilən digər yazarlar dayanmışdı. Onları sevirdim, onlar da məni həzm edirdilər. Sərbəst söz
assosiasiyalarını kəşf edəndən sonra mən yamsılamanın mərmi dolu sahəsi ilə
getməyi öyrəndim. Anladım ki, partlasan da, gərək öz sevinc və kədərindən
partlayasan.
Mən sevdiyim və nifrət etdiyim nə vardısa, onlar
haqqında kiçik qeydlər yazmağa başladım. 20-21 yaşımda mən hələ də özümü
axtarırdım. Və 22 yaşımda tapdım. Bir
dəfə nahardan sonra makina arxasına keçib vərəqdə “Göl” sözünü yazdım və cəmi 2
saat ərzində hekayəni bitirdim. Hekayə sona çatanda burnumdan damcılar axırdı,
saçlarım da biz-biz idi. Niyə? Həmən an anlamışdım ki, yaxşı bir hekayə
yazmışam. On ildə ilk dəfə olaraq. Hekayəni ədəbiyyat agentinə göndərdim və 20
dollar qazandım. Sonralar 40 il ərzində “Göl” hekayəsi dəfələrlə çap
edildi.
Amma mən gənc olduğum üçün kəşfimə fikir
vermədim, yenə də yamsılamaqda davam etdim. Elmi-fantastik hekayələrim pis idi,
dedektivlərim isə dəhşətdi. Həmin illər mən isim və təyinlərdən ibarət uzun
siyahılar tuturdum, sonralar həmin siyahıdakı sözlər mənə çox kömək etdi.
Məsələn, göl, gecə, böcək, çardaq, zirzəmi, çağa, izdiham, gecə qatarı, dumanda
fit, otkəsən, sirk, cırtdan, güzgülü labirint, skelet... Bu isimlər çoxluğundan mən hekayələr
yazırdım. İllər ərzində hekayə yaza-yaza siyahıları doldururdum. Mənə 40 il
lazım oldu ki, dedektiv/triller/fantastika janrını öyrənib “Ölüm – tənhalıqdır”
romanında onu işlədim.
Bu siyahılar niyə lazım idi? Sözlər ağlıma
gəldikcə, onları unutmamaq üçün siyahılaşdırırdım. Siyahıdan bir söz seçib onun
haqqında poema və ya esse yazırdım. Təxminən birinci səhifənin ortasında şeir
hekayəyə çevrilirdi. Qəfildən personaj peyda olub “Bu mənəm” deyirdi, sonra da
hekayəni mənim əvəzimə tamamlayırdı. Məsələn, “qarı” sözü iki hekayə yaratdı.
“Bir qarı vardı” hekayəsində ölmək istəməyən qoca qadın cəsədini geri tələb
edirdi, “İnanmamaq mövsümü” hekayəsində isə bir qarının nə vaxtsa cavan, gözəl
qız olduğuna inanmayan uşaqlardan danışılırdı.
Görürsünüz, müşahidələr, fantaziyalar, qəribə
fikirlər öz bəhrəsini verir. İdeya olarsa, hekayə tez yazılır. Siyahıdakı
“çağa” sözü mənim özümə aiddir. Mən o dəhşəti xatırlayıram. Necə doğulduğumu
bilirəm. Xatırlayıram ki, üçgünlük çağa beşikdə ağlayaraq, soyuq, təzyiqli dünyaya
gəlişinə etiraz edirdi. Anamın sinəsini xatırlayıram. Məni sünnət etmək üçün
əlində cərrah bıçağını tutan həkimi xatırlayıram. Bəli, hər şeyi xatırlayıram.
Bütün bu xatirələr “Balaca qatil” hekayəsində istifadə edildi.
Siyahımda “damdakı əjdaha” sözləri vardı. Mən
balaca olanda, İlinoysda yaşayırdıq, ayaqyolu isə evin yuxarı mərtəbəsində idi.
İşığı yandırmaq üçün gərək dəhlizin ortasına qədər gedəydin. Atamdan xahiş
edirdim ki, işığı söndürməsin, amma elektrik baha olduğuna görə işığı gecələr
söndürürdülər. Gecə oyanıb ayaqyoluna getmək istəyirdim. Yarım saat yataqda
əziyyət çəkirdim, ağrı məni məcbur edirdi ki, yataqdan qalxıb qaranlıq dəhlizə
gedəm. Mənə elə gəlirdi ki, yuxarıda bir əjdaha var. Ona görə özümü məcbur
edirdim ki, dəhlizdə qaçaraq işığı yandırana qədər yuxarı, əjdahanın olduğu
yerə baxmayım.Amma hər dəfə həmin yerə baxıb qorxudan bağırırdım, yatmış
valideynlərimin yanına qaçırdım. Atam deyinirdi ki, niyə belə qorxaq oğlu var.
Anam mənimlə ayaqyoluna gedirdi, dəhlizdə gözləyirdi, sonra göz yaşları ilə
sulanmış üzümdən öpüb titrəyən bədənimi yatağa qoyurdu. Bu hadisə hər gün
təkrar edilirdi, hətta illər sonra mən çardaqdakı əjdahanı unuda bilmədim. 40
il sonra həmin əjdaha haqqında hekayə yazdım.
Hər kəsin öz əjdahası var. Bir gün o, aşağı enə
bilər...
1986
İlham pərisini necə tutmalı və qidalandırmalı
Bu asan deyil. Kim ilhamı tutmağa daha çox
çalışırsa, ilham pərisi ondan uzaq qaçır. Kim ilham pərisinə arxasını çevirib
zümzümə edə-edə öz işiylə məşğul olursa, ilham pərisi onun ardınca gizlicə
gəlir.
İlham pərisi hardan gəlir və hara gedir? Onu
necə tutub saxlamaq olar? Əminliklə deyirəm ki, ilham pərisini tutub saxlamaq
üçün onu qidalandırmaq lazımdır, qonağı qarşıladığımız kimi, ona qulluq etmək
lazımdır. Həyatımz boyu biz səsləri, görüntüləri, qoxuları, dadları –
insanları, təbiəti, hadisələri özümüzə hopduraraq,
təhtəlşüurda yığıb saxlayırıq. İlham pərisinin qidası bax, budur. Təhtəlşüur
yazıçının ilham pərisidir. Hər insan həyat təcrübəsi, hissləri, xatirələri ilə fərqləndiyi
üçün eyni hadisəni fərqli görürük, fərqli təsvir edirik.
Hər insan maraqlı və orijinaldır, sadəcə onu
dindirməyi və anlamağı bacarmaq lazımdır. Ömrüm boyu mən atamla soyuq
münasibətdə olmuşam. Amma ondan keçmiş haqqında danışmağı xahiş edəndə, atamın səsi tədricən dəyişirdi, onun
hekayətlərində ritm, məna, həqiqət, və əsil poeziya duyulurdu, çünki atam
ilhama gəlirdi, həqiqət onun içindən çıxıb axırdı.
Yazıçılar hər kəsdən – kişidən, qadından,
uşaqdan bu səmimiyyəti, nəqletmə səmimiyyətini öyrənməlidirlər. Bəli, çoxu bunu
bacarmır, nitqi kəsaddır, fikirlərini rəvan şəkildə ifadə edə bilmir. Amma mən
anaların ilk övladları haqqında söhbətini eşitmişəm, mən nənələrin gənc qız
olarkən rəqs gecələrində iştirakına dair xatirələrini dinləmişəm, qatar
maşinistlərinin Amerika haqqında fikirlərini bilmişəm – onların hamısı bu
hekayətləri nəql edərkən, əsil şair idilər.
Məndən soruşanda ki, ideyaları hardan tapıram,
gülməyim gəlir. Axı ilham pərisi – bizim içimizdədir, təbiətimizdədir. Bilirik
ki, daxilimizdə əcdadlarımızın, dostlarımızın
naxışlı izi var, və bir yanlış söz, və ya qəfil səs bu naxışı dağıdır.
Bəs nə etməli? İlham pərisini necə
qidalandırmalı?
Hər gün şeir oxuyun. Poeziya beyin əzələlərini
məşq etdirir, hisslərimizi açır və onları tonusda saxlayır.Poeziya –
qatılaşmış, sıxlaşmış metaforadır, müqayisədir. İdeyalar bütün kitablarda
səpələnmişdir, onları tapmaq lazım.
“Qürubda sahil” hekayəm Robert Hillerin su
pərisi haqqında şeirindən doğmuşdur. “Mülayim yağış” hekayəm Sara Tisdeylin
yağış haqqında şeirindən yaranmışdır. Bayronun “Əvvəlkitək ay işığı gümüşləyir
ətrafı” misralarından “Mars xronikaları” adlı romanımın fəsilləri peyda
olmuşdur. Hər oxuduğum kitabda rast gəldiyim metaforalar məni valeh edir və
hekayə yazmağa həvəsləndirirdi.
Hansı poeziyanı oxumalı? Sizi sarsıdan, riqqəyə
gətirən istənilən şeiri oxuyun. Özünüzü məcbur etməyin, mütaliədən həzz almağa
çalışın. Bizə daha nə lazımdır? Esse kitabları. Ağılla seçin, keçmişdə yazılmış
kitabları rədd etməyin, formanı, rəngi, duyğuları daha yaxşı dərk etməyə təkan
verən kitabları oxuyun. Niyə bu vacibdir? Çünki əgər siz oxucunu yaratdığınız
dünyaya inandırmaq istəyirsinizsə, siz onun bütün hisslərinə təsir etməyi
bacarmalısınız. Əgər oxucu, dərisində günəşin istisini hiss edirsə, küləyin
sərinliyini duyursa, deməli, düz yoldasınız. Ən ağlasığmaz hadisələr o zaman
inandırıcı görünür ki, oxucu özünü həmin hadisələrin içində hiss etsin.
Bəs roman, hekayə necə? Əlbəttə, onları da
oxumaq lazımdır, lakin çalışın sizdən fərqli yazan və fərqli düşünən yazıçıları
oxuyasınız. Bizim mədəniyyətimiz həm zir-zibillə, həm də əsil xəzinə ilə
doludur. Zibili xəzinədən ayırmaq asan deyil, çünki insanlar öz fikirlərini
bildirməkdən ehtiyat edirlər. Mən məhz
xəzinələri tapmağa çalışırdım. 60-cı illərdə O.Hakslini oxuyurdum, mən Tomas
Vulfdan və C.Orueldən öyrənirdim, Berrouzun “Tarzan”ı məni valeh edirdi, mən
Bertran Rasseli və Tomas Miksi tanıyırdım, daim çalışırdım irəli gedəm, artam,
öyrənəm. Hər yaşın öz kitabı var, amma mən uşaqlıqda oxuduğum kitablara heç
vaxt arxa çevirməmişəm, oxuduqlarım həmişə mənimlə qalmışdır.
Beləliklə, ilham pərisinin qidalandırılması - macəra və maraq arxasınca sonsuz bir
qaçışdır. Heç nə itmir – keyfiyyətsiz radio səhnələri, yaxşı tamaşa, uşaq
şeirləri və ya simfoniya – hər şeydən yeni nəsə doğulur.
Və pul xətrinə həyatınız boyu topladığınızdan üz
çevirməyin. İntellektual jurnallarda çap edilmək xətrinə sizdə olan, bişən
materialdan imtina etməyin. İlham pərisini tutub saxlamaq üçün doyumsuz həyat
eşqi olmalıdır. İlhamın quruluşu
olmalıdır. Bunun üçün 10-20 il ərzində hər gün min söz yazmaq, qrammatikanı,
süjeti qurmağı öyrənmək lazımdır. Dolğun
həyat yaşayaraq və onu müşahidə edərək, kitab oxuyaraq və oxuduqlarının içinə
girərək siz öz təkrarolunmaz “mən”inizi
qidalandırırsınız. Yazıçılıq sənətini inkişaf etdirərək, ilham pərisini
hər an qarşılamağa hazır olursunuz. İlham pərisi münaqişəni, toqquşmanı,
səs-küyü sevir. Yazarkən, qəhrəmanları döyüşdürün, bu o demək deyil ki, sakit
əhvalatlar lazım deyil, əksinə, sakitlikdə bəzən həyəcanlı ehtiraslar gizlənir.
Əmin olun: əgər siz əsil sevgini duyursunuzsa,
səmimi qəlbdən valeh olursunuzsa, həyəcanınız gah artır, gah azalırsa,
nifrətiniz tüstülənirsə, demək, yaradıcı uğur daim sizinlə olacaqdır.
Yaradıcılığın nüvəsi sizin hekayətin və qəhrəmanın nüvəsidir. Qəhrəman nə
istəyir, nəyi xəyal edir, özünü necə göstərir?
Böyümək (inkişaf) üçün yaxşı qidalanmaq
lazımdır. Öyrəndiklərinizi qoruyub saxlamaq üçün daim işləmək lazımdır.
Təcrübə. Zəhmət. Sözlər poeziyaya çevrilir. Zaman burdadır. Sevgi burdadır.
Hekayət burdadır. Doymuş adam özünün əbədiliyini qoruyub saxlayır və
başqalarına ötürür. Bu əbədilik yay gecəsi nəhəng görünür. O həmişə nəhəng
olmuşdur, çünki nəsə demək istəyən, və demək istəyənə qulaq asmaq istəyənlər
həmişə var.
Yekun
Yadda saxladığım ilk kinoaktyor: Lon Çeynidir.
İlk rəsmim skelet idi. İlk həyəcanlı marağım İlinoysda yay səmasındakı
ulduzlardır.
İlk oxuduğum fantasik hekayələr “Amazing”
jurnalındakı hekayələrdir.
11 yaşımda gələcək sənətimi seçdim. Fokusçu
olmaq və bütün dünyanı gəzmək istəyirdim.
12 yaşımda mənə oyuncaq çap makinası hədiyyə
etdilər və mən yazıçı olmaq qərarına gəldim. Amma yazıçı olana qədər 8 il
keçdi, bu illər ərzində mən məktəbi bitirdim, Los-Ancelesin küçələrində qəzet
satdım və 3 milyon söz yazdım.
İlk hekayəm
mən 20 yaşda olarkən çap edildi. O vaxtdan etibarən 250 hekayəm ABŞ-ın
bütün jurnallarında işıq üzü gördü.
Kağız üzərində yeni dünyalar yaratdım və anladım
ki, müəyyən mənada mən fokusçuyam.
1961
Velosiped sükanı arxasındakı sərxoş
1953-cü ildə mən “The Nation” jurnalı üçün
elmi-fantastik əsərlərimin müdafiəsinə həsr edilmiş məqalə yazdım. Bir neçə həftə sonra
İtaliyadan B.Berensondan məktub gəldi. Berenson (incəsənət
tarixçisi) yazırdı: “Hörmətli cənab Bredberi, 89 yaşımda ilk dəfə olaraq,
sevdiyim sənət adamına məktub yazıram. Sizin məqalənizi oxudum və ilk dəfədir
ki, fantaziyanı həyatla dolduran və bu prosesdən macəra yaşayırmış kimi həzz
alaraq, işləyən sənətkara rast gəlirəm. Peşəkar yazıçılığı ağır sənayeyə
çevirmiş işçilərin ah-naləsinə tam zidd olan bir fikir!”
Beləliklə, 33 yaşımda mənim ikinci atam sayıla
biləcək insandan xeyir-dua aldım. Hamının belə xeyir-duaya ehtiyacı var, kimsə,
bizdən daha müdrik, daha yüksək birisi bizə deməlidir ki, biz dəli deyilik və nə ediriksə, düz edirik! Bu normaldır və
gözəldir!
Axı inamsız olmaq asandır - ətrafdakı
yazıçıları, intellektualları görəndə, xəcalət çəkirsən, nədənsə hamı elə bilir
ki, yazıçılıq – ağır, istirablı, məşəqqətli zəhmətdir, dəhşətli məşğuliyyətdir.
Amma mənim üçün belə deyil. Mənim
hekayətlərim özləri məni aparırdı, onlar məni çağırırdılar, mən gedirdim. Onlar
qaçıb məni dişləyirdilər, mən hiss etdiyimi yazırdım. Hekayəni tamamlayanda,
ideya dişlərini məndən çəkib uzaqlaşırdı.
Bax, beləcə
yaşayırdım, sərxoş velosipedçi kimi. Bəli, mən həyat sərxoşu idim, bilmirdim
hara gedirəm. Amma gedirdim, yolun yarısı dəhşət, yarısı riqqət olsa da.
9 yaşımda Bak Rocers
peyda oldu və mən onu sevdim. Mən onun haqqında qəzet məqalələrini yığırdım və
sevgidən dəli olurdum. Dostlarım bu sevgini anlamırdılar. Mənə gülürdülər. Mən
Bak Rocersli komiksləri cırıb atdım. Bir ay məktəbə getdim, amma özümü ölü kimi
hiss edirdim. Bir gün acı-acı ağladım və özümdən soruşdum ki, niyə belə
bədbəxtəm. Özüm də cavab verdim – Bak Rocersə görə. O yox olandan sonra həyat
da mənim üçün yox olmuşdu. O zaman ağlıma bir fikir gəldi ki, dostlarım mənə
dost deyillər, düşməndirlər, çünki Bak Rocersi məhv etməklə məni məhv etmişlər.
Mən yenidən
komiksləri yığmağa başladım və o zamandan xoşbəxt oldum. Bundan sonra mən heç
vaxt mənim maraqlarıma gülən insanların fikrini vecimə almadım.
Mənim beynim
sözlərlə, obrazlarla dolurdu. Bir gün (30 il əvvəl) iki söz yazdım: “Uşaq
otağı”. Bu otaq hardaydı? Keçmişdə? Yox. İndiki zamanda? Yox. Gələcəkdə? Bəli. Mən
gələcəkdəki uşaq otağını təsəvvürümə gətirərək yazmağa başladım. Bu otaqda
rəflərdə televizorlar olmalıydı. Uşaq otağa gəlib Nil çayı! Sfinks! Ehramlar! –
qışqıranda onlar ekranda görünməli idi.
Sonra ata-ana otağa gəlir. Mən onların dalınca
qaçıram, hələ bilmirəm əhvalat necə davam edəcək. Otaqdakı ekranda Afrika,
qızmar səhra, palmalar, şirlər görünür. İki saat sonra, çay içə-içə televizora
diqqətlə baxan uşaqların yanında şirlər ekrandan otağa hoppanaraq ata-ananı
parçaladılar.
Hekayə bitdi. 120 dəqiqə ərzində bir hekayə
yarandı. Otaqdakı şirlər sirklərdə gördüyüm, kitablarda oxuduğum şirlərdən
yaranmışdı. Bu şirlər mənim təhtəlşüurumda gizlənib hekayəmdə peyda olacaqları
anı gözləyirdilər.
Mən beləyəm – hər şeyi yadda saxlayıram. 1932-ci
ildə bir sirk tamaşasında idim. 12 yaşım vardı, sirki sevirdim. Artistlərdən
biri əlini tamaşaçılara uzadıb qılıncla uşaqların başı üstündə elektrik qığılcımları
yaradırdı. O, mənə yaxınlaşanda, məni sanki cərəyan vurdu. Mister Elektriko
çiynimə vurub, “əbədi yaşa!” – dedi.
Bir neçə həftə sonra mən Mars planeti haqqında
ilk hekayələrimi yazmağa başladım. Və o zamandan dayanmadan yazıram. 20 yaşıma
qədər mən gecələr yazırdım, hekayələrim kabuslarla, göldə boğulmuş dostlarla,
zülmətdə uçan ruhlarla dolu idi. Mənə bu zülmətdən çıxaraq parlaq günəş altına
çıxmağa və şərab üçün istifadə edilən zəncirotuları görməyə uzun illər tələb
olundu. 17-22 yaşımda dinozavrlar haqqında təkliyimdən doğan bir neçə hekayə
yazdım.
Bir dəfə arvadımla Kaliforniyada çimərlikdə
gəzəndə köhnə bir tikilinin qalıqlarını gördüm.
- Dinozavrlar burda nə edir? – soruşdum. Arvadım
cavab vermədi.
Gecə məni bir uğultu oyatdı. Duman şeypuru gecə
qaranlığında uğuldayırdı. “Hə, dinozavr
uğultunu eşidib elə bildi ki, sevgilisi gəlir, amma başa düşür ki, bu sadəcə
şeypurun səsidi və ürəyi partlayıb sahildə ölür”. Bu fikir ağlıma gələn kimi
yataqdan qalxıb birnəfəsə “20 min dərinlikdəki əjdaha” hekayəsini yazdım və
jurnala göndərdim. İki il sonra bu hekayənin əsasında film çəkildi.
Bütün yaradıcı fəaliyyətim, inkişafım, yeni
işlərim uşaqlııqdan sevdiyim əjdahalarla bağlıdır. Mən gördüklərimi birbaşa yaza
bilmirəm, mənim gördüklərim illər sonra hekayəyə çevrilir.
Gəncliyimdə Los-Ancelesin meksikan məhəlləsində
yaşayırdım. Latinoamerikan hekayələrim illər sonra yazıldı. Yazdıqlarımı isə
hələ çap etdirməmişdim. 1945-ci ildə bir
dostum məni Meksikaya dəvət etdi. Mən kasıb yaşayırdım, dostumla gedə bilməzdim.
Dostum soruşdu ki, niyə hekayələrimi çap etdirmirəm. Mən bir neçə jurnala hekayələrimdən
göndərmişdim, amma onları qəbul etməmişdilər. Nəhayət, qərara gəldim başqa ad
altında 3 hekayəmi 3 ayrı jurnala göndərim. Və hekayələrim çap olundu! Min
dollar qazandım. Bu pula mən Meksikaya getdim, mumiyalar saxlanan yeraltı
zirzəmilərdə oldum. Onlar məni elə sarsıtmışdılar ki, dəhşətli yuxular görməyə
başladım, elə bilirdim ölmüşəm və bu soyuq mumiyalarla bir yerdəyəm. Mən bu
dəhşəti məhv etməliydim, “Növbəti şəxs” hekayəsini yazdım.
Bəlkə elə görünür ki, mən avtomat kimi
yaşayırdım və işləyirdim. Amma belə deyildi. Daha çox işlədikcə, daha çox
işləmək istəyirdim. Mən işə ac idim, xəsis idim, titrədirdim, işdən məst
olurdum. Gecələr yatmırdım, çünki içimdəki əjdahalar azadlığa can atırdılar.
Belə çox yazmağımın başqa səbəbi də vardı: hər
hekayəmə görə 20-40 dollar alırdım. O zamanlar kasıb yaşayırdım, ayda heç
olmasa 2 hekayə çap etdirməliyidim ki, acından ölməyim.
Hər hekayəmdə məndən təzə nəsə vardı. Və bu gün
aşkar edilmiş yeni “mən” dünənki “mən”dən azacıq fərqlənirdi.
1980
10 sentlik sərmayələr: “Farengeyt üzrə 4510”
Özüm də bilmədən həqiqi mənada qəpiklik bir
roman üzərində işləyirdim. 1941-ci ildən başlayaraq, mən qarajlarda oturub
yazırdım. Qızlarım məni işdən ayırırdılar, mən də seçməli olurdum – ya işləyim,
ya da qızlarımla oynayım. Mən qızlarımı seçirdim, amma bu, ailə büdcəsinə ziyan
verirdi, çünki pul qazanmaq lazımdı. Mənə iş kabineti lazım idi, amma buna
imkanım yoxdu.
Nəhayət, Kaliforniya universitetinin
kitabxanasında makina işləri üçün zalı tapdım, orda 20 köhnə çap makinaları
vardı və 10 sentə onlar yarim saatlıq icarəyə verilirdi. Pulu ödəyib dəli kimi
sürətlə yazırdım ki, işi tamamlaya biləm. Mənim üçün zaman həqiqi mənada pul
idi. Povestin ilk variantını 9 günə yazdım. 25 min söz.
Povest çap ediləndən sonra mən oxuculardan
qəzəbli məktublar aldım. Hamı soruşurdu ki, niyə Klarissa yox olub. Mən özüm də
onu xilas etmək istəyirdim, amma əsərdə dəyişiklik etmədim. Hesab edirəm ki,
gənc yazarların əsərlərini yenidən işləmək olmaz. İlk variantda necə yazılıbsa,
elə də qalmalıdır.
Və son kəşfim. Siz artıq anladınız ki, mən maraq
və həzz dalğasında yazıram. Bu yaxınlarda fikir verdim ki, qəhrəmanların adları
hansısa şirkət adlarıdır. Mənim hiyləgər təhtəlşüurum onlara bu adları
vermişdi.
Amma mənə heç
nə deməmişdi!
1982
Vizantiyam: “Zəncirotu şərabı”
Əksər kitablarım kimi, “Zəncirotu şərabı”
qəfildən yarandı. 20 yaşlarımda mən şəxsi yazı metodumu kəşf etmişdim. Hər
səhər yuxudan oyanan kimi masaya qaçıb ağlıma gələn istənilən sözləri, söz
zəncirlərini yazırdım. Sonra bu sözlərdən qəhrəmanlar yaranırdı və hekayə alınırdı.
Bu gözlənilməz və xoş idi. Tezliklə anladım ki, ömrüm boyu belə işləyəcəm.
Həyatım boyu mən obrazları yığırdım, onları qoruyub saxlayırdım və unudurdum. Mən
sözlərlə həmin obrazları geri qaytarmaq istəyirdim. Bu bir oyun idi. Mən
gördüyüm hər şeyi yadda saxlayırdım – çiçəklənən zəncirotunu, qardaşım və
atamla yığdığım üzümü, nənəmin pəncərəsi önündə ağcaqanad buludlarını, qızıl
arıları... Mən hisslərimə mane olmurdum, çünki anlamışdım ki, yazıçılıq
sənətində təəccüb və gözlənilməzlik əhəmiyyətlidir.
“Zəncirotu şərabı” böyük adamın içindəki balaca oğlansız
yarana bilməzdi. Mən həyatı və ölümü,
işığı və zülməti, gəncliyi və qocalığı, ağlı və səfehliyi, sevinci və dəhşəti –
hər şeyi balaca oğlanın gözü ilə görüb yadda saxlamışdım. Bu uşaq ağaclardan
sallanır, yarasa kostyumu geyirdi, 12
yaşı olanda ağacdan əl çəkib oyuncaq çap makinasında ilk “romanını” yazdı.
Və son xatirəm. Uçan fənərlər.
İndi uçan fənər yoxdur, amma 1925-ci ildə
İlinoysda vardı. Müstəqillik günündə
gecə vaxtı babamla evin qarşısındakı çəmənliyə çıxdıq, bütün qohumlarım
burdaydı. Ortada tonqal yanırdı, hər kəsin əlində kağız şar vardı, şarları isti
hava ilə doldurub yuxarı, yay səmasına atırdılar, zolaqlı fənərlər əllərimizdən
uçub yuxulu şəhərin üzərindən ulduzlara yüksəlirdi.
Hamı susaraq fənərlərə baxırdı. Amma kimsə nəsə
deməliydi.
Qoy mən deyim.
Zirzəmidə şərab gözləyir.
Ailəm qaranlıqda evin qarşısında əyləşib.
Uçan fənər qaranlıq səmada yanır.
Niyə belədir?
Çünki mən belə deyirəm.
1974.
Marsa uzun yol
Mən
İlinoysdan Marsa, Qırmızı planetə necə gedib çatdım? Bunu iki nəfər bilir.
Onlardan biri dostum Norman Korvindir, o, Mars hekayələrimi dinləyən ilk
adamdı, ikincisi isə gələcək redaktorum Uolter Bredberi (qohumum deyildi) idi,
o, mənim ideyamı bəyənmiş və romanı tamamlamağa sövq etmişdi.
1949-cu
ildə mən roman üzərində işləyərkən, “əgərlər” məni çox düşündürürdü.
Əgər
19 yaşımda olarkən, Norman Korvinin radiotamaşalarını eşitməsəydim, onlara aşiq
olmasaydım?
Əgər
ilk hekayələr kitabımı Korvinə göndərməsəydim və sonralar onunla dost
olmasaydım?
Cavab
sadədir: “Mars xronikaları” yazılmayacaqdı.
Korvinin
məsləhəti ilə hamilə arvadımı Los-Ancelesdə qoyub, cibimdəki 40 dollar ilə
Nyu-Yorka getdim. Korvin məni
redaktorlarla tanış edirdi. Hamı soruşurdu:
-
Romanı gətirmisiniz?
Cavab
verirdim ki, 50 qısa hekayəmi və köhnə çap makinamı gətirmişəm. Amma mənim
çüğlayan yaradıcı fantaziyamın bəhrəsi olan dahi hekayələrim heç kimə lazım
deyildi.
Əgər bir gün U.Bredberi ilə nahar etməsəydim, və o mənə romanım
haqqında sual verməsəydi, mən də deməsəydim ki, hələ kiçik hekayələr yazıram –
nə olardı?
U.Bredberi dedi:
- Mənə elə gəlir ki, siz artıq romanı yazmısınız.
- Necə? Nə vaxt?
- Axı sizin dörd il ərzində Mars haqqında yazdığınız hekayələrinizi
nəsə birləşdirir. Onları bir yerə toplamaq lazımdır.
- Aman allah! 1944-cü ildə
Şervud Andersonun “Vaynsburq, Oqayo” kitabını oxudum, kitab məni elə
sarsıtdı ki, belə bir güclü əsər yazmaq istədim, amma hadisələr Marsda cərəyan
etməliydi. Mən qəhrəmanların qısa təsvirini hazırladım, amma sonra o qeydlərimi
itirdim!
- Gedin və bütün Mars hekayələrini bir yerə toplayın, sabah onları
mənə gətirin. Xoşuma gəlsə, müqavilə bağlayarıq və mən sizə avans verərəm.
Adi bir Nyu-York gecəsi idi.
Mən tər içində, yarıçılpaq halda makinam
arxasında əyləşib gecə saat üçə qədər marslılardan yazdım.
Günorta, yorğun halda hekayələrimi U.Bredberinin qarşısına qoydum.
- Siz yazdınız? Sabah müqavilə bağlayarıq, avansa çek alarsınız.
- Bəlkə başqa hekayələrimi də çap edəsiniz?
Üç gün sonra Nyu-Yorkdan gedəndə cibimdə iki müqavilə və 1500
dollarlıq iki çek vardı.
“Mars xronikaları” kitabı 1950-ci ildə çap edildi. Mən hələ bilmirdim
ki, nə yaratmışam. Yazda Çikaqoda olarkən, İncəsənət institutuna dostumla
nahara getdim. Pilləkəndə xeyli adam gördüm. Elə bildim turistlərdir, amma
insanlar məni görən kimi dövrəyə aldılar, sən demə, bu mənim oxucularımdı,
onlar “Mars xronikaları” kitabı üçün mənə təşəkkür edirdilər. Bu görüşdən sonra
həyatım tamam dəyişdi.
“Əgərlərin” siyahısı tükənmirdi. Əgər Meqqiyə evlənməsəydim, nə
olardı? Əgər evləndiyimin ilk həftəsində Don Konqdon ədəbiyyat üzrə agentim
olmasaydı və 43 il mənimlə əməkdaşlıq etməsəydi? Əgər mən bir kitab dükanında
Kristofer İşervudla rastlaşmasaydım? Mən ona kitabımın imzalanmış nüsxəsini verdim.
Üç gün sonra o mənə zəng edib dedi ki, bu əla kitab haqqında “Tomorrow”
jurnalında rəy yazacaq.
Bir neçə aydan sonra isə İşervud bildirdi ki, tanınmış ingilis
filosofu Cerald Herd mənimlə tanış olmaq istəyir, bizə qonaq gələcək.
- Bizə gəlmək olmaz!
- Niyə?
- Təzə köçmüşük, mebelimiz yoxdur, - dedim.
- Cerald yerdə də əyləşə bilər.
Cerald bizə gəldi və yeganə kürsümüzdə əyləşdi. Mən, Meqqi və İşervud
isə yerdə əyləşdik. Sonra Herd və Oldos Haksli məni çaya dəvət etdilər və
soruşdular:
- Bilirsinizmi siz kimsiniz?
- Kiməm?
- Siz şairsiniz... – hər ikisi dedi.
6 iyul, 1990.
Nəhənglərin
çiynində
Robotlar
muzeyində təxəyyülün təzahürü
Artıq 10 ildir ki, gələcəkdə yaşayan bir oğlan haqqında əsər yazıram.
Oğlan muzeyə gəlir, Qədim Roma, İsgəndəriyyə zallarından keçib, Qədim
Yunanıstan zalına daxil olur. Süni çəmənlikdə, zeytun ağacı altında əyləşmiş
Platondan oğlan soruşur:
- Respublikanızda vəziyyət necədir?
- Əyləş, danışım, - Platon deyir. O, bildiklərindən danışır, Sokrat
da söhbətə qoşulur.
Bu oğlan başqa suallar da verə bilərdi, məsələn, nə üçün Amerikada
elmi fantastikaya biganə idilər? Niyə yalnız son 30 ildə bu sahəyə maraq
yaranmışdı?
Oğlan başqa sual da verə bilərdi: dəyişiklik dalğasına kim təkan
verdi? Kim məcbur etdi ki, müəllimlər və kitabxanaçılar diqqətlə qulaq asmağa
başlasınlar? Kim illüstrasiya sahəsinə incəsənəti qaytardı?
Bu suallara özüm cavab verməli olacağam.
Cavab: tələbələr. Gənclər. Uşaqlar. Onlar mütaliə və rəsmdə inqilaba
başçılıq etdilər. İlk dəfə olaraq uşaqlar öyrədən oldular. Əvvəllər biliklər
yuxarıdan aşağı verilirdi, tanrılar deyirdi, uşaqlar dinləyirdi. Amma zaman
gəldi, ağır ehram devrildi, aşağıda olanlar zirvəyə yüksəldilər. Bu necə baş
verdi?
20-30-cu illərdə məktəb proqramında
elmi-fantastik əsər yox idi, kitabxanalarda da bu janrda kitablar çox az
idi. İdeya, fantaziya və nağıl üçün darıxmış uşaqlar
fantastik əsərləri oxumağa başladılar. Uşaqlar hiss edirdilər ki, insaniyyətin,
bəşəriyyətin tarixi – ideyaların, qərarların axtarışıdır. Fantaziyasız reallıq
yoxdur. İtkilərin təhlili olmadan xeyir yoxdur. Təxəyyül yoxdursa, iradə
yoxdur. Xəyal yoxdursa, mümkün qərarlar yoxdur. Fantastika gələcəyi təsvir
edərək, bu günkü yollarda uzanıb qalmış itləri müalicə edir. Dolanbac yol –
bizim yolumuzdur, metafora – dərmanımızdır.
İnsan ideyaların Qoruyucusu olduğu üçün problemləri həll etməyə
qadirdir. Yeni texnologiyalar yaratmaqla, zamana qənaət edir, zamanı ölçür,
zamandan öyrənir və irəli gedirik. Biz kirli mühitdə yaşayırıq? Onu təmizləyə
bilərik. Yerimiz dardır? Genişləndirə bilərik. Göydəki ulduzu istəyirik? Biz ulduza
çatarıq. Günəşin odunu götürə bilərikmi? Bəli, götürüb dünyanı işıqlandırarıq.
Hara baxsan, problem görürsən. Diqqətlə baxsan – problemin həll
olunma yolunu görərsən.
Kosmik eranın uşaqları xəyallarını və fantaziyalarını şəkilli görmək
istədilər, nəticədə şəkilli fantastika kitabları yarandı.
Gəlin, uşaqlar kimi olaq. Kitabxanaları marslılar, elflər,
kosmonaftlar ilə dolduraq.
1980.
Gizli
zəka
Heç vaxt İrlandiyaya getməyi arzulamamışam. Bir gün Con Hyuston məni
dəvət etdi və soruşdu ki, İrlandiyaya gedib, “Mobi Dik” filmi üçün ssenari
yazmaq istərdimmi?
Mən ailəmlə yola düşdüm. 9 ay ssenari üzərində işlədim, yaşamaq
istəmədiyim ölkədə yaşadım. Mən İrlandiya haqqında heç nə bilmirdim. Kilsə maraqsız
idi, hava – pis. Kasıbçılıq yolverilməzdi. Çap
makinası arxasında əyləşib ağ balinanı tutmaq istərkən, təhtəlşüurum diqqətlə
insanlara qulaq asır, İrlandiyanı öyrənməyə çalışırdı.
Ədəbiyyat tarixindən bilirik ki, güclü yazıçılar hansısa janrı daha
da yaxşı etmək istəmişlər. Mən də istədim. Qəfildən anladım
ki, İrlandiya tarixi haqqında çox şeyləri bilirəm. Mən gizli zəkama təşəkkür
edib, xatirələrimdəki şəhərləri, gecələri, havanı, heyvanları, velosipedləri,
kilsələri, kinoteatrları, qaçışları canlandırdım. Artıq çox yüngül şəkildə
işləyirdm. Nəticədə yazıçılıqla bağlı müəyyən fikirlər yarandı.
Biz getdikcə artan gərginlik
yaradırıq, sonra icazə veririk və gərginlik gülüşlə əvəz olunur.
Biz artan kədəri yaradırıq, və “Ağlayın!” dedikdə, oxucuların göz
yaşlarına ümid edirik.
Biz artan təcavüzü yaradırıq, od vurub qaçırıq. Biz qəribə sevgi
gərginliyini yaradırıq, bu zaman xeyli
gərginliklər bir-birinə sarılaraq, dəyişir və başqa hadisələr cərəyan edir.
İstənilən gərginlik azad olmağı, boşalmağı, yekunu axtarır. Əgər
gərginlik çıxmasa, incəsənət yarımcıq qalar, məqsədinə çatmaz. Bəzən roman
gərginliklə tamamlanır, boşalma isə nəzərdə tutulur. Oxucu özü ideyanı kəşf
edir.
Bunu bilməmək yaradıcılığın məğzini bilməmək deməkdir, çünki
yaradıcılığın nüvəsi – insan həyatıdır. Yazıçılara bunu deyə bilərəm.
Mənə məzəli olmayan zarafatlar lazım deyil.
Mənə gülməyə icazə verməyənlərə güləcəm.
Məni ağlamağa qoymayanlara fikir verməyəcəm.
Hara vurmaq lazım olduğunu deməsəniz, mənim əvəzimə yumruqları
işləyməyin,
Mən özüm sizin cavabınızı yumruqlarımla verə bilərəm.
Və ən əsası, hara qusa biləcəyim yeri göstərmirsinizsə, ürəyimi
bulandırmayın.
Ürəkbulandırıcı filmlər yaradanlar, ürəkbulandırıcı kitablar və
pyeslər yazanlar unudurlar ki, zəhər həm
bədəni, həm də zəkanı zəhərləyir. Zəhərlənmədən xilas olmaq üçün qusmaq
lazımdır. Lakin yeni intellektuallar boğazımıza yun topalarını dürtüb qusmağa
imkan vermirlər ki, sağlam olaq. Onlar bilmir ki, xəstəlikdən qurtulmaq üçün
içindəki iyrənclikləri məhv etməlisən.
İncəsənətin estetikası hər şeyi əhatə edir, hər
qorxunun, sevincin sənətdə yeri var. Demirəm ki, əsərlər xoşbəxt sonluqla
bitməlidir. Lakin sonluqlar əsərdə toplanan enerjiyə, partlayışla azad olan
enerjiyə uyğun olmalıdır.
Əgər Meksika məni parlaq günəşli gündə
zülmətiylə sarsıtdısa, İrlandiya dumanın udduğu günəşlə sarsıtdı. Meksikada
eşitdiyim təbil səsləri məni dəfn mərasiminə yönəltdi. İrlandiyadakı təbil
səsləri məni pablara apardı. O zamanlar yazdığım pyeslər xoşbəxt olmaq istəyirdilər, mən onların
tələbatlarından, qəribə sevinclərindən və sadə həyəcanlarından çıxış edərək,
yazırdım.
Odur ki, bu minvalla İrlandiya haqqında yarım
düjin pyes yazdım və yenə yazacam. Bilirsinizmi ki, Eyredə insanlar velosiped
sürərkən baş başa dəyib kontuziyadan illərlə əziyyət çəkirlər? Bu haqda bir
pyesim var. Bilirsinizmi ki, hər axşam İrlandiya kinoteatrlarında film
qurtarandan sonra milli himn çalınır, tamaşaçılar isə bu dəhşətli musiqi
başlamazdan əvvəl çıxışa tərəf qaçaraq, tıxac yaradırlar? Mən bunu görmüşəm.
Mən onlarla birgə qaçmışam. Sonra da “Himndən əvvəlki qaçış” pyesini yazmışam.
Siz bilirsinizmi ki, İrlandiyanın əyalət yerlərində qatı dumanda gecə vaxtı
gedərkən, faraları yandırmadan avtomobili yüksək sürətlə sürmək lazımdır? Bu
haqda da yazmışam. İrlandiyalını gözəlliyə aşıq edən nədir – bu, onun
qanındadır, içdiyi viski onun dilini açır və o, arfa səsi altında şeir demeyə başlayır. Səbəbini bilmirəm, gizli “mən”imdən
soruşuram, o da cavab verir.
Özümü uğursuz və müflis olmuş dəyərsiz biri
hesab edərək, İrlandiya haqqında bir aktlı pyeslər, esselər, şeir və roman da
yazdım. Mən zəngin idim, amma bundan xəbərim yoxdu. Hamımız zənginik, içimizdəki
mudriklik xəzinəsindən bixəbərik.
Görürsünüz, hekayələrim məni dönə-dönə öyrədir,
xatırladır ki, özünə, təbiətinə, təhtəlşüuruna inanmaq lazımdır.
Bu gündən sonra həmişə mən daim nəsə yeni bir
şey öyrənməyə çalışacam. Nəsə fikrimdən çıxsa, gizli zəkama müraciət edib onun
nələri yadda saxladığını öyrənəcəm.
Biz heç vaxt fəaliyyətsiz deyilik.
Biz daim dolan qablarıq.
Sadəcə anlamaq lazımdır ki, bu qaba yığılanlar
dünya gözəlliyinə necə qatılacaqdır.
Zaman. Zaman səhnə kimidir. Zaman dəliliklə,
ixtiralarla doludur; o gümrahlıq verir, eyni zamanda bizi əzir. Ya çox danışır,
ya da az. Yalnız bir şey daimidir – ideyalar, fikirlər. Onlar bütün dünyaya
yayılır. Bu gün ideyalar yalnız kağız üzərində deyil, onlar yamsılanır,
elektrikləşir, kip bağlanır və dünyaya verilir ki, insanları həvəsləndirsin və
ya zəiflətsin. Çox az film, roman, şeir, hekayə, rəsm, pyes var ki, onlarda
zəmanəmizin ən böyük problemi yerini tapsın: mənəvi dəyərləri anlamayan insan
və onun maraqlı alətləri, insan və onun mexaniki uşaqları, insan və robotlar –
və nəticədə mənəviyyatsızlığa gətirib çıxarır.
Mən istəyirəm ki, pyeslərim əyləndirsin, təkan
versin, dəhşətə gətirsin, çünki yaxşı hekayə yazıb emosiyaları tam təsvir etmək
çox vacibdir. Qoy tamaşaçı gecə ayılıb desin: “Bax müəllif bunu demək istəyirmiş!”. Və ya: “O bizi
nəzərdə tuturdu! Bizim dünyamızı, problemlərimizi, sevincimizi və kədərimizi!”
Mən darıxdırıcı islahatçı olmaq istəmirəm. Mən
qaçaraq zamanı tutmaq, hisslərimi ona doldurmaq, onu görmək və eşitmək, ona
toxunmaq, ətrini hiss etmək istəyirəm, və ümid edirəm ki, başqaları mənimlə
birgə ideyaların və ideya törədən makinaların ardınca qaçacaqlar.
1965
Bu adı cəlbedici olduğu üçün seçdim. Amma yazdıqlarım
ciddidir. İlk şüar – İŞLƏ.
İkincisi – GƏRGİN OLMA, ƏZƏLƏLƏRİ BOŞALT,
SƏRBƏSTLƏŞ.
Üçüncüsü – DÜŞÜNMƏ!
Dzen-buddizmin nə dəxli? Yazıçılığın nə dəxli?
Mənə nə dəxli? Və sizə nə dəxli?
Birincisi, o qədər də xoş olmayan İŞLƏ sözünə
baxaq. Bütün ömrümüz boyu işləyirik. Çalışmaq lazımdır ki, siz işin qulu
olmayasınız, əksinə, iş ilə əməkdaşlıq edəsiniz. Biz həmçinin darıxmamaq və ya
pul qazanmaq üçün işləyirik. Tezliklə
pul qazanmaq arzusu həyatın mənasına
çevrilir və pul qazanmaq xətrinə işləmək darıxdırıcı olur. Ona görə işə nifrət
edirik.
Bəzi yazarlar isə hesab edirlər ki, yazıçı üçün
jurnalda kiçik bir məqalə ilə çıxış etməklə, və ya gündə bir-iki söz və ya abzas yazmaqla yaradıcı insan olursan.
Lakin hər iki fikir – pula görə çox işləmək, və
ya az yazmaq –yanlışdır və yalandır.
Kommersiya bazarında pula görə yazmaq yalandır.
İntellektual jurnalların ətrafında birləşən
ədəbiyyat yekəxanalarının dar dairəsində şöhrət qazanmaq üçün yazmaq yalandır.
Gənc yazarlar yeni nəsə yaratdıqları fikri ilə
özlərini aldadırlar, halbuki yalnız Virciniya Vulfu, Uilyam Folkneri və Cek
Keruakı yamsılayırlar. Avanqard yalançı elə bilir ki, incə yalanına görə onu
yadda saxlayacaqlar.
Mən inanmaq istəyirəm ki, bu yazımı oxuyanları
yalan maraqlandırmır. Yaradıcılıqla məşğul olan hər kəs özünəməxsus nəyisə
axtarıb tapmağa çalışır. Şöhrət və pul istəyirsiz – buyurun, amma onları dürüst
və yaxşı əsərə görə əldə edin. Bu o deməkdir ki, nə qədər ki, makina arxasında
əyləşib yazırsınız, pul və şöhrət sizi düşündürməməlidir, əks halda yazdıqlarınız
yalan olacaq.
Yazıçıların kommersiyaya meyli haqqında çox eşidirik,
amma onların ədəbiyyat qruplarına necə meyl etməsi haqqında heç nə bilmirik.
Yazıçı üçün ən yüksək mükafat nədir? Budur mükafat – oxucu yanınıza qaçıb, həyəcanla “Sizin kitab əladır! Maraqlıdır!” –
deyəndə. Məhz həmən an sizin yazıçı əməyinizin dəyəri var. Hətta ən qatı
kommersiya yazarı bu anı gözləyir. Elitar yazarlardan ən sünisi belə bu an üçün
yaşayır. Və müdrik Tanrı tez-tez belə anları yazıçılara hədiyyə edir. Məhz buna
görə makulatura yazan bir yazar qəfildən bir ideya ilə alışıb yanır, sürətlə
irəli qaçır, sayıqlayır, titrədir, nəfəsi kəsilir və cani-könüldən yazmağa
başlayır. Olur ki, əlində qaz lələyi tutmuş müəllifə istilik gəlir və o, yazı mürəkkəbindən
dürüst yazar tərinə görə imtina edir. Xeyli
qaz lələyi işlədəndən sonra o, tam boşalmış halda yazdığı əsərin
yatağından qalxır. Soruşa bilərsiniz ki, nə baş verdi? Bu iki yalançını
həqiqəti yazmağa nə vadar etdi? Yenə əvvələ qayıdım.
İŞLƏ – hər ikisi işləyirdi. İşə başlayan kimi, o
öz ritmini tapır. Mexaniki olan hər şey yox olur, bədən özü idarə edir. Müdafiə
itir. O zaman nə baş verir?
İnsan boşalır.
GƏRGİNLİK AZALIR və üçüncü məsləhətimə əməl
etmək qalır – DÜŞÜNMƏMƏK!
Düşünmədən yazmaq insanı daha da boşaldır, sərbəstləşdirir
və yaradıcı səmərəliliyi, məhsuldarlığı artırır.
- Ola bilməz! – deyirsiz, - eyni anda həm
işləmək, həm boşalmaq? Əsəb gərginliyi içində olmadan necə yazarsan?
Bunu idmançılar, rəssamlar, alpinistlər, dzen-buddaçılar,
hətta mən bacarıram.
Mən bacarıramsa, deməli, siz də bacara bilərsiniz!
Mənim şüarlarımı başqa ardıcıllıqla da düzmək
olar. Məsələn, əvvəl boşal, və ya düşünmə, sonra işlə. Amma daha rahat olması
üçün belə siralayaq, və əlavə də edək:
İŞLƏ. BOŞAL. DÜŞÜNMƏ. BOŞAL. DAHA ÇOX BOŞAL.
İşlə. Mən əminəm ki, nə vaxtsa kəmiyyət keyfiyyətə
keçir. Dahi Mikelancelo, da Vinçi, Tintoretto milyon şəkillər çəkib, kəmiyyət
yığıb və nəhayət, keyfiyyətə keçiblər.
Dahi cərrah da belə işləyir, minlərlə bədəni
kəsir ki, tələb olunan anda insan həyatını xilas edə bilsin.
Kəmiyyətlə təcrübə qazanılır. Keyfiyyət təcrübədən
doğur.
Sənətkar artıq, lazımsız olandan imtina
etməlidir. Sənətkarın istedadı onun demədiyindədir, aydın hisslərin sadə
ifadəsindədir, getdiyi yolda düz istiqamətidir. Yazıçı elə çox işləməlidir ki,
sanki zəkası barmaqlarının ucundadır. Gərgin iş ilə, kəmiyyətli təcrübənin
toplanması ilə insan özünü ona mane olan vəzifələrdən azad edir. Rəssam
tənqidçilərin tərifi və ya rəsmlərə görə alacağı pul haqqında düşünməməlidir.
O, fırçanın ucundan kətana axan gözəlliyi düşünməlidir.
Cərrah qazancı deyil, əlindəki bıçaq altında
döyünən insan həyatını düşünməlidir.
Yazıçı barmaqlarına imkan verməlidir ki,
qəhrəmanların tarixi üzərində gəzişsinlər, bu qəhrəmanlar qəribə xəyalları və
ideyaları ilə sizinlə birgə qaçmağa razıdırlar.
Demək, gərgin iş insanı sərbəst edir və onu “fikri
at!” halətinə gətirib çıxarır. Ona görə işə təkəbbürlə baxmaq lazım deyil, bir
il ərzində yazdığınız 45 ya 52 hekayə uğursuzluq demək deyil. Uğursuzluq – təslim
olmaqdır. Siz dayanmadan inkişaf edirsiniz! Uğursuzluq ola bilməz! Proses
gedir. İş görülür. Nəticə yaxşı olarsa, nəsə öyrənmiş olacaqsınız. Nəticə
pisdirsə, daha cox öyrənəcəksiniz. Yerinə yetirilmiş iş – öyrənilməli dərsdir. İşləmirsənsə,
inkişaf etmirsən, sıxılırsan, əsəbi olursan və bütün yaradıcı prosesi
darmadağın edirsən.
Bilirsinizmi, biz işləmək xətrinə işləmirik.
Biz, daxilimizdəki həqiqəti azadlığa buraxmaq yollarını axtarırıq.
Yenə də şüarlara qayıdırıq. İşlə - sərbəst ol –
düşünmə. Üçü də vahid bir prosesdə. Yalnız bu zaman əsil yaradıcılıq alınır. Lakin
düzgün fikirlərsiz iş mənasızdır. Bəli, yazıçı özü haqqında həqiqəti bilmək
istəyirsə, Coysun, Kamünün, Tennesi Uilyamsın təsirindən qurtulmalıdır. O,
kütləvi tirajlardan alacağı pulu düşünməməlidir. O, özü-özünə sual verməlidir: “Mən
bu dünya haqqında nə düşünürəm? Nəyi sevirəm, nəyə nifrət edirəm? Nədən
qorxuram?” – və bu haqda kağızda danışmalıdır.
O zaman hisslərin, uzun müddətli gərgin işin
nəticəsində yazıçının yazı üslubü aydınlaşacaqdır; yazıçı sərbəst olacaq, çünki
fikirləri dürüstdür. Nəhayət, yazıçı özünü görə biləcək. Onun daxili nuru
gecələr divarlarda əks olunacaqdır. Və düşdüyü halət – iş, sərbəstləşmək və
düşünməmək haləti - düz ürəyindən kağıza
axacaqdır.
Bu axında nə axtarırıq? Dünya üçün əvəzsiz olan
insanı. Yeganə insanı. Sizi. Şekspir, Molyer və başqları kimi siz də - “nadir
tapıntısınız”, fərqli şəxsiyyətsiniz, fərdsiniz, qiymətini bilmədiyimiz bir dəyərsiniz.
Bəs biz niyə itirik? Yanlış məqsədlər bizi
itirir. Şöhrət istəyirik, özü də tez bir zamanda. Pul istəyirik – həmən an.
Unutmayaq ki, şöhrəti və pulu bizə yalnız o zaman verəcəklər ki, biz özümüzün
ən yaxşı, yeganə, fərdi həqiqətimizi dünyaya bəxş edək!
İmkan verin dünya sizin vasitənizlə nur saçsın.
Dünya nurunu kağıza yönəldin. Özünüzün unikal nurlu naxışlarınızı yaradın. Və o
zaman sizi yeni bir kimyəvi element kimi kəşf edib cədvələ salacaq və ad
qoyacaqlar! Və o zaman əsil mözüzə! – siz ədəbiyyat jurnallarında
tanınacaqsınız, və bir gün, əsərləriniz haqqında oxucudan “Əla yazılıb!”
sözlərini eşidəndə, sevincdən az qala uçacaqsınız.
Peşəkar yetərsizlik hissi təcrübənin azlığından
irəli gəlir. Demək, işləmək, təcrübə qazanmaq lazımdır ki, özünü balıq suda
sərbəst hiss edən kimi, sən də sərbəst olasan.
Dünyada yalnız bir tip tarix var. Sizin tarixiniz. Əgər siz öz tarixinizi
yazsanız, onu ədəbiyyat jurnalı bəlkə də aldı.
Mənim bəzi hekayələrimi “Weird Tales” jurnalına
qəbul etmədilər, amma “Harper’s”-ə qəbul etdilər, “Planet Stories” jurnalına
qəbul etmədilər, amma “Mademoiselle”-ə qəbul etdilər. Niyə? Çünki mən həmişə öz
tariximi yazmışam. Onları elmi-fantastika, dedektiv və ya başqa cür adlandırsalar
da, əslində, hər yaxşı əhvalat – unikal həqiqət mövqeyindən unikal insanın
yazdığı bir əhvalatdır.
Qeyd edim ki, yamsılama – təzə yazmağa başlayan
yazıçı üçün təbii və lazımlı mərhələdir. Hazırlıq mərhələsində yazıçı öz
ideyalarının inkişaf edə biləcəyi mühiti seçməlidir. Əgər ona Heminqueyin
fəlsəfəsi yaxındırsa, o, Heminqueyi yamsılayacaq. İş və yamsılama öyrənmə
prosesində yanaşı gedir. Yamsılama özünün ilkin məqsədlərinin sərhədini
aşarkən, yaradıcı inkişafa mane olmağa başlayır. Özünün unikal tarixini kəşf etmək üçün kiməsə
illər lazımdır, kiməsə - bir neçə ay. 22 yaşıma qədər milyonlarla yamsılama
sözlərindən sonra mən sərbəstləşdim və məhz “mənə” məxsus olan fantastik hekayəni
yazdım.
Öz ədəbiyyat sahənizi seçə bilmək
əhəmiyyətlidir. Əgər gələcək dünyalarla maraqlanırsınızsa, enerjinizi elmi
fantastikaya yönəltməlisiniz. Səmimi sevilən hər hansı bir ədəbiyyat sahəsi
yazıçı üçün pis olmur; sənətkara mücərrədlik, əqli mülahizələr ziyan gətirir.
Niyə indi “yaradıcı” əsərlər azdır? Mənə elə
gəlir ki, müəlliflərin əksəriyyəti mənim dediyim iş qaydasından xəbərsizdir.
Biz ədəbiyyatı elitar və kommersiya hissələrinə ayırırıq, amma orta mövqedə
dayanan (həm fərdlər üçün, həm də kütlə üçün) əsərləri danırıq.
İllər öncə mən anladım ki, həyatımda işin necə böyük
rolu var. Vaxt gələcək, ədəbiyyat incəliklərindən və kommersiya meyillərindən
azad olmuş hisslərinizlə həqiqəti kağıza axıdan zaman, qəhrəmanlar sizin
yerinizə əhvalatı yazacaqlar.
Yadda saxlayn: süjet – sizin personajlarınızın inanılmaz məqsədlərə yönələn yoldakı
izləridir. Süjet hərəkətdən əvvəl yarana bilməz. İnsan qaçır, qovur, məqsədə
çatır. Bu hərəkət mexaniki ola bilməz, o, yalnız dinamikdir. Odur ki, kənara
çəkilin və personajlara, barmaqlarınıza, bədəninizə, qanınıza sərbəstlik verin. Onlara iş görməyə imkan yaradın.
Problemlərin həllini dzendə axtarın. Dzen
fəlsəfə kimi, bədahətən nə istədiklərini bilən insanların ardınca gedir. Hər
tornaçı, hər heykəltəraş, hər rəqqasə bu sözü heç eşitməsələr də, dzen
prinsiplərindən istifadə edir.
Belə məsəl var, övladına bələd olan ata
müdrikdir. Biz belə deyə bilərik: təhtəlşüuruna bələd olan – yazıçıdır. Həm
bələddir, həm də imkan verir ki, təhtəlşüur dünyanı necə, hansı şəkildə gördüyü
haqda danışsın. Şiller deyirdi ki, yaradan insan ağıl qapısındakı keşikçiləri
yox etməlidir.
Dediklərimə əlavə olaraq, Oldos Hakslinin “Amfibiyanın
tərbiyə olunması” və Doroteya Brandın “Necə yazıçı olmalı” kitablarını oxumağı
məsləhət görərdim.
Yazıçılıq sənəti haqqında dediklərimi işdə
sınayın. əgər yazıçı əməyinizdən narazısınızsa, mənim metodumu sınayın.
Bəlkə də o zaman siz işinizin yeni təyinatını
kəşf edəcəksiniz.
Bu SEVGİ olacaqdır.
1973.
Cevirdi: Sima Ənnağı
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder