Güllələrin nəsli (davamı)

Ədəbiyyatda itirilmiş nəslin üç divi, möhtəşəm nümayəndəsi kimlərdir?

Erix Mariya Remark (1898-1970), "Qərb cəbhəsində yenilik yoxdur (1928). Remark 1916-17-ci illərin bir neçə ayı ərzində müharibədə vuruşmuş, ayağından, qolundan və boynundan qəlpə yaraları almışdı. Remark müharibənin dəhşətini "bu kitab müharibənin məhv etdiyi nəsil haqqındadır, hətta sağ qalanlar da ölmüşlər" fikri ilə təsvir edir. Gənc qəhrəman müharibənin birbaşa iştirakçısı kimi, mənəvi tənəzzülə uğrayır və deyir ki, "biz daha gənc deyilik. Özümüzdən qaçırıq. Həyatdan qaçırıq. 18 yaşımızda dünyanı və həyatı sevməyə başlarkən, onları güllə-baran etməyə məcbur olduq. İlk mərmi düz ürəyimizdən vurdu. Biz artıq tərəqqiyə inanmırıq. Biz müharibəyə inanırıq".

Ana qucağından qoparılmış gənclər birbaşa səngərlərə gömülürlər, siçovullar, bit basma, qaz hücumları, irinləyən üfunətqoxulu yaralar, ölümlər, ölümlər... Cəmiyyət isə elə bilir ki, Qərb cəbhəsində sakitlikdir, yenilik yoxdur...

İtirilmiş nəslin faciəsi ondadır ki, bu nəsil üçün həyat yalnız döyüşdə məna kəsb edir. Sivil həyat, müharibəsiz gündəm qəhrəmanlar üçün yaddır, düşməndir. Dünən əlindəki silahla özünü dəyərli hesab edən gənc, silahsız dinc həyatda lazımsız bir əşya kimi özünü duyur. Və cəmiyyətdə özünə yer tapmadığına görə həyatın dibinə, mənəvi uçuruma yuvarlanır. Döyüşmüş gənclə burnuna barıt iyi dəyməmiş gənc arasında dərin ziddiyyət vardır, dünənki əsgər bu günkü həyatdan təpiklənib kənara atılmışdır.

Zamanla bu qəhrəmanlar öz həyatlarının nə qədər dəyərli olduğunu anlayırlar. Həyatın mənası onlar üçün sevgidə, yeməkdə, yəni gedonist həzlərdədir. Bunu F.S.Fitceraldın "Möhtəşəm Getsbi" romanında aydın görürük.

Güllələrin nəsli

 

XX əsrin əvvəllərində Avropa və Amerika ədəbiyyatında "itirilmiş nəsil" anlayışı formalaşır. Bu nəsil güllələrin məhv etdiyi nəsildir. Bu nəsil müharibənin məngənəsində sııxılmış, mənən çarmıxa çəkilmiş və sındırılmış nəsildir.

Ədəbiyyata itirilmiş nəslin qəhrəmanlarını gətirmiş üç div illərdir ki, araşdırmaçıların diqqəti mərkəzindədir. Bu divlər kimlərdir? İtirilmiş nəslin hansı xüsusiyyətləri vardır? Mövzuyla əlaqəli suallara cavab tapmağa çalışaq.

İtirilmiş nəsil anlayışını ədəbiyyata tənqidçi, ədəbi cərəyana böyük təsir göstərmiş Amerika yazarı Gertruda Stayn gətirmişdir. O, təsadüfən bir baqqalçının sözlərini eşidir və onları itirilmiş nəslə aid edir: "Hamınız itirilmiş nəsilsiniz, müharibədə iştirak etmiş bütün gənclər belədir, heç nəyə hörmət etmirsiniz, axırda əyyaş olacaqsınız".

İtirilmiş nəsil konkret dövrün konkret insanlarıdır. İki dünya müharibəsi aralığında yaranan, yaşayan və özünü cəmiyyətdə tapmayan insanlar, itirilmiş nəsildir. Bu nəsil Birinci dünya müharibəsində iştirak edənlərdir - müharibə başlananda onlar çox gənc, təcrübəsiz və romantik ideallarla dolu xəyalçılar idilərsə, tez bir zamanda dünyaları darmadağın edilmiş, müharibənin bütün dəhşətlərini görmüş, həyatın mənasını itirmiş qatı pessimistlərdir.

İtirilmiş nəslin ədəbiyyatı modernist ədəbiyyatdır. Modernizm insan şəxsiyyətinin məğzini ifadə etməyə çalışırdı. İnsanın içi nə ilə doludur, və o, gerçəklikdə nə görür, nə ilə rastlaşır...

Bu qəhrəmanlar dərin psixoloji travmalar yaşamış insanlardır. Onlar, demək olar ki, uşaqkən (18 yaş nədir ki) müharibə meydanına atılırlar və  qısa müddətdə  ölkələrin siyasi iradəsini yerinə yetirən hərbi qatillərə çevrilirlər.

Bu zaman insan şəxsiyyəti dərin mənəvi sarsıntı keçirir - axı bu gənclərin hər birinin arzusu, istəkləri, ümidləri vardı! Lakin müharibə hər şeyi darmadağın etdi.

Remark yazıb ki, "keçmiş, ölü gözlərini bərəldir". Müharibənin azğınlıqları daim qəhrəmanları müşayət edir, qəhrəmanlar keçmişi unutmaq istəsələr də, keçmiş onlardan elə bərk yapışıb ki...

Stanislav Lem (Polşa). Daranmamış fikirlər.

 

Bütün ağızlar bağlı olduğu halda da, sual açıq qalır.

*

Cəllad adətən ədalət maskasında çıxış edir.

* 

Əqli məhdudiyyət genişlənir!

*

İnsanın maşınlardan üstünlüyü ondadır ki, insan özü özünü sata bilir.

* 

Dünyanın bütün qandalları bir zənciri yaradır.

* 

Tarixin güzgüsü insanları deformasiya edir.

*

Mizantropları sevmirəm, ona görə insanlardan qaçıram.

*

Zaman adamyeyəndir.

*

Kimsə başqalarından bir baş üstündür. Və o başı kəsirlər.

*

Cahillərin öz təhsilləri ilə öyünməsi bədbəxtlikdir.

*

Kim dilini idarə edə bilirsə, susur.

*

Özünüz öyrənin, gözləməyin ki, həyat sizi öyrətsin.

*

Qurdla bir xəndəkdə olanda, ona etinasız yanaşma.

*

Geniş üfüqlər dar çevrələrdə açılır.

*

Gözünü qiyib dünyaya baxmaqla göz yaşlarını gizlətmək olar.

*

Azadlığın sərhədləri olmalıdır.

* 

Hər şey insanın əlindədir! Ona görə əllərinizi tez-tez yuyun.

*

Çox qorxuludur - güclünün zəif yerləri.

Çevirdi: Sima

Poeziya terapiya kimi, və ya şeirlə şəfa

Psixoterapiyada yeni istiqamət inkişaf etməkdədir - şeirlə müalicə, poeziya ilə terapiya, qısaca, poeziterapi.

Hələ qədim zamanlardan ritmin insanın əhvalına təsiri qeyd olunmuşdur. Aristotel qafiyəli nitqin insanın psixikasına müsbət təsirini bilirdi.

Şamanların, dərvişlərin rəqsi, zərb alətlərinin səsi və ritual mahnılar insanı trans halına salır və sağlamlaşdırır. Bu şəfalı təsirlərin sırasında poeziyanın məxsusi yeri vardır.

Poeziya, şeir mantra və ya dua kimi səslənərək, insanı valeh edir, onun daxili gücünü artırır. Bəyəndiyin şeirləri müntəzəm oxumaqla psixoloji gərginlik, stresli hallar azalır, bədənin tonusu yüksəlir.

Əlbəttə, poeziya terapiyası hər kəs üçün deyildir. Şeirdən başı çıxmayan, sözün ləzzətini və lirik qəhrəmanı duymayan kəslər üçün nə şeir, nə poeziya...

Alman neyrobioloqu Ernst Pöppel təyin edib ki, insan şeirləri dinləyərkən, onun beyni ritmə və avaza aludə olur və yüngül hipnotik effekt yaranır. Məhz bu effekti biz laylay oxuyarkən, görürük. Sadə melodiyaya malik meyxanaların, həmçinin dərviş zikrlərinin də təkrarlara görə hipnotik təsiri vardır.

Bəzi insanlar hiss etdikləri emosiyanı sözlə ifadə edə bilmirlər. İçlərində nəsə neqativ var, yumaq kimi yığılıb əzab verir, amma o hissi ifadə edə bilmir. Bu zaman insanın çəkdiyi iztirablara mənaca yaxın olan şeirlərdən oxumaq şəfaverici effekt göstərir. Eyni şeiri şən əhvalda, və kədərli anda oxusan, fərqli duyğuların olacaqdır.

Poeziya terapiyasında şeirlər səsli oxunmalıdır. Bu zaman insanın sensor orqanları birgə fəaliyyətdə olur.

Baxın, Cəfər Cabbarlıdan  ruhu sarsıdan gözəl bir qəzəli səsli oxumağın nə böyük həzzi vardır!

***

Gördüm üzünü, bağçada laləm yada düşdü;

Əmdim ləbini bal kimi, ağzım dada düşdü.

Bir lalə yetişmişdi bu viranə çəməndə.

Bad əsdi, xəzan vurdu da, laləm bada düşdü.

Bir qönçə yetirdim, bəzədim, nazını çəkdim;

Aldı fələk əldən onu, yarım yada düşdü.

Bənd oldu könül bir gülə, səs tutdu mahalı; 

Guya ki, bu dünyada qan oldu, qada düşdü.

Söz verdi, sözün tutmadı, and içdi, unutdu;

Bəlkə, deyirəm yar usanıb innada düşdü?

Bəxt onda ki paylandı bizə çatmadı payə,

Dünyada o bədbəxt də bizim bərbada düşdü.

Bir ovçu kimi göldə gözəl bir sona vurdum,

Çaldı qanadın göydə, gedib dəryada düşdü.

qaynaq: Azərbaycan qəzəlləri. Bakı, 1991, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.