(qaynaq: http://stupeni.irk.ru)
Poeziya və Zen - əksəriyyət üçün birmənalı görünmür, Poeziya zərif, anlaşılmayandır, Zen – qavrayış üçün mürəkkəbdir. Bir qədər sadələşdirmək üçün, gəlin, poeziya barəsində şüurun azad edilməsi baxımından, daha dəqiq desək, şüurun inkişafı baxımından danışaq.
“Şüur” terminini aydınlaşdıraq. Ətraf mühit var və biz, ayrı-ayrı varlıqlar varıq. Bütün dünya hər birimizin təsəvvüründə inikas olunur. Varlıq mürəkkəb sistemdir, onun dünyanı qavrayan, yəni kənardan daxil olan informasiyanı emal edən, qərar qəbul edən və bu qərarlara görə fəaliyyət göstərən daxili sistemlərindən birini şüur adlandıraq. İnformasiyanın qəbulu və emalı fərqli ola bilər, lakin onların hamısı şüurun elementləridir. Şüurun qeyri-azadlığı – informasiya qəbulunun və emal metodlarının hansısa xarici, kənar qanunlara tabe olması deməkdir. Belə qanunlara, məsələn, cəmiyyətin müxtəlif norma və qaydaları, dəyərləri, yəni mədəniyyəti aiddir. Dini və ya elmi mülahizələr və fikirlər, dövlət ideologiyası və s. də bura daxildir.Bütün bunlar, yəni əxlaqi çərçivələr şüurun başqa varlıqlara ziyan gətirə biləcək qərarlarının qarşısını almaq üçündür. Şüur öz inkişafında elə səviyyəyə çata bilər ki, artıq kiməsə zərərverən qərarlar qəbul etmək onun “ağlına gəlməz”. Bu zaman şüur onu tənzimləyən xarici qanunlardan azad olar, çünki bu qanunlar şüurun inkişafına mane olmağa başlayar.
Mədəniyyətin elementlərindən biri dildir. Adətən fikirlərimiz dilin elementləri – sözlər vasitəsilə çatdırılır, lakin sözlərin sayı dildə məhdud olduğundan, şüur, informasiyanın daxil olduğu andan məhdudlaşır, yəni, daxil olan məlumatları tam qavramağa və emal etməyə söz çatmadığına görə, informasiyanın müəyyən hissəsi itir.
Bununla əlaqədar, poeziyanı dilin “genişlənməsi” vasitəsi kimi təsəvvür etmək olar, yəni yeni termin və yeni anlayışlar yaratmadan, sadəcə onların qarışığından törəmiş yeni elementlər vasitəsilə şüur inikas etdiyi informasiyanı emal edə bilir. Poeziyanın öz qanunları var, amma bu qanunların təbiəti başqadır. Belə çıxır ki, ədəbi əsərin əsasında söz deyil, informasiya dayanmalıdır, elə bir informasiya ki, onu sadəcə sözlə ifadə etmək çətindir, ya da mümkün deyil. Əgər əsərdə belə informasiya yoxdursa, demək, əsər də yoxdur, sadəcə söz toplusu var. Bütün ədəbi fəndlər (üsullar) vasitədir, əsla əsərin məqsədi deyil, lakin bu vasitə oxucunu məcbur edir ki, ona təklif edilən informasiyanı dərk etmək üçün müəyyən halətə düşsün.
Yaradıcılığın məqsədi əsər deyil. Əsər nəticə deyil. Nəticə - şüurun genişlənməsidir, yəni ətraf dünyanı az da olsa, daha yaxşı anlamaq, dərk etməkdir, ətrafda baş verən prosesləri daha “incə duymaqdır”.
Və burda həqiqətən yaxşı əsəri hər cür cəfəngiyyatdan ayırmaq üçün bir neçə meyar yaranır. Birinci meyar – əsərdə başqa üsulla ötürülə bilməyəcək informasiyanın olması. Əgər şeiri başqa sözlərlə nəql etmək mümkündürsə, onda o şeir nəyə lazımdır? Əgər informasiya elə təqdim edilir ki, oxucu onu oxumadan yan keçə bilmir, demək, qarşımızdakı əsl şeir nümunəsidir.
Burda çox incə məqam var. Fərqli inkişaf mərhələsində şüur, eyni informasiyanı fərqli qavrayır, emal edir. “Mədəni” qanunlarla məhdudlaşan şüurun informasiya qəbulu bu qanunlarla məhdudlaşdırılır. Konkret şüur bu “mədəni” qanunları nəzərə almayacaq dərəcədə inkişaf etməyincə, azad olmayınca, o yalnız dünyanın bir parçasını görəcək, özü də şüur üçün təhlükəsiz parçasını.
Bəzən deyirlər ki, “bu əsər məni tutur, cəlb edir”. Bu o deməkdir ki, informasiyanın bir qismi şüur üçün artıq təhlükəsiz olub və həmin məlumat mədəni qanunlar səddindən “hoppanıb” keçsə də, bunu bütün əsərə aid etmək olmur. “Əsər məni cəlb edir” – bu yanaşma əsəri qiymətləndirməyə yaramır, lakin mədəni qanunlar məngənəsində olan şüur üçün başqa meyar yoxdur.
Olur ki, müəllifin özü “mədəni” qanunların əsiridir, bu çərçivədə onun yazdığı və yazacağı nə varsa, mədəni qanunlarla məhdudlaşır, istənilən əsərin məğzi sayılan informasiya natamam, naqis olur, informasiya mədəniyyətin sərt çərçivələrində dondurulur və yalnız “kimisə cəlb etməsi” ilə maraqlıdır. Bu, çıxılmaz vəziyyətdir. Bu, öz keçmişinə, xatirələrdən həzzə qayıdışdır. Bu, poetik əsərin oxucu şüurunun inkişafı baxımından deyil, əyləncə baxımından qavranmasıdır. Bu baxımdan, belə şeir – poeziya deyil.
Özünüzə sual verin: şeiri oxuyarkən, nə əldə etmək istəyirsiz? Vaxt öldürürsüz, xoş emosiyalar duyursuz (özü də bu emosiyalar hansısa xarici qanunların icazə verdiyi emosiyalardır, və demək ki, sizin deyil)? Əgər siz şeir oxumağı öyrənmək və yeni informasiya gətirən şeiri başa düşmək istəyirsinizsə, sadəcə bunu dərindən istəmək lazımdır...
Çevirdi: Sima Ənnağı
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder