4. Show, don't tell!

İnternet insanın söz deməyə nə qədər ehtiyacı olduğunu aşkarladı. Az-çox savad sahibi olan kəslər sosial şəbəkələri öz həyat tarixçələri ilə doldurmuş və doldurdumağa davam edirlər. Hər kəs savadından, həyat fəlsəfəsindən, psixologiyasından asılı olaraq, forumlarda, bloqlarda, çatlarda özünə xoş olan qrupa üzv olaraq, dərdləşir, fikir bölüşməsi edir, öyrənir və ya vaxtını öldürür. Yazan çoxdu. Bu insanlar sadəcə ünsiyyət qıtlığını internetdə aradan qaldırırlar, yazarlıq sənətini öyrənməyə və ya peşəkar yazar olmağa can atmırlar.

Keçmişdə formalaşmış bir mif  insanları yazarlıq sənətindən hələ də uzaqlaşdırır. Bu mif, kitabın müqəddəs, ali bir əşya olduğunu, yazarın isə fitri istedadla doğulmuş, Allahın seçdiyi qeyri-adi şəxs qismində bu dünyaya gəldiyini insanların təsəvvüründə formalaşdırmış bir mifdir. İnsanlara elə gəlir ki, yazarlıq sənəti gendən, qandan, nə bilim, təhtəlşüurdan gələn bir qabiliyyətdir və ona bir peşə kimi yiyələnmək mümkün deyil. Və eşidəndə ki, yazarlıq sənətinə yiyələnmək olar, biləndə ki, müəyyən yazı texnikaları, mətnlə iş formaları mövcuddur – mat qalırlar. İnandırıcı görünmür onlara. Və yenə də şairə ya yazara qeyri-adi məxluq kimi, aşağıdan yuxarı baxırlar.

Sözsüz ki, yazarlıq üçün bədii istedad, yazı qabiliyyəti lazımdır, amma sırf istedad və ya qabiliyyət yaxşı mətn yazmağa zəmanət vermir. Yaxşı mətn yazmaq üçün istedadla yoğrulmuş yazı texnikalarının tətbiqi vacibdir.

Bəlkə qeyri-adiliyin gözləntisi insana yazarlıqla məşğul olmağa mane olur. Ağ kağız qarşısında onun dili tutulur, əlləri əsir, fikirləri qarışır. Həmən ağlından keçir ki, şedevr yaratmalısan, özü də dildə mövcud olan bütün ibarələri, gözəl ifadələri, kəlamları, müdrik sözləri mətnində işlətməlisən, cümlələrin hökmən  mürəkkəb, qəliz olmalıdır... Bax, əsil ədəbiyyat belə olur, belə olmalıdır.

Sevincək halda bu mifi dağıdaraq demək istəyirəm ki, mətndə əsas prinsip – artıq sözlər yazmamaqdır, yəni fikri lakonik, qısa və anlaşılan şəkildə oxucuya çatdırmaq lazımdır. Acı bağırsaq kimi uzanan mürəkkəb budaq cümlələrinin labirintində oxucu cümlənin sonuna çatana qədər əvvəlini unudur, dolanbac fikirlər və cümlələr onu çaşdırır və darıxdırır. Ən yaxşı, maraqlı əhvalat uyğunsuz üslubda yazılarsa, tamam vecsizləşir.

Burada “show, don't tell”  (göstər, nəql etmə!) prinsipi köməyə gəlir. Bu prinsip müəllifin əhvalatı nə qədər dərindən bildiyini göstərir. Məsələn, “Hava çox isti idi. Yaman susamışdım” – bu nəql etməkdi, hadisəni danışmaqdı. “Günəş şüaları bədənimi yandırırdı. Bir qurtum sudan ötrü kimisə öldürməyə hazır idim. Susuzluqdan partlamış dodaqlarım göynəyirdi” – bu parça isə qəhrəmanın susuzluğunu təsvir edir, göstərir və bu göstərmə mətni daha canlı, emosional edir.

Digər misal. “Məmməd qocalmışdı” – bu cümlə hadisəni nəql edir. “Məmməd yorğun, taqətsiz ayaqlarını sürüyərək, asta-asta pillələri düşürdü.Titrək əli ilə məhəccərdən bərk yapışmışdı ki, yıxılmasın” – burada isə Məmmədin qoca olduğunu biz təsvirdən, göstərmə cümlələrindən anlayırıq.

Göründüyü kimi, göstərmədə mətnin həcmi artır, digər tərəfdən isə mətn emosional, oxucuya yaxın, anlaşılan və bədii, obrazlı olur.

«Show, don't tell» texnikası oxucunun özündə məhz ona məxsus fikir, əsər və qəhrəmana aid əminlik yaradır. Müəllif hadisəni göstərir, amma həmin hadisənin necə anlanması oxucudan asılıdır. Bu o demək deyil ki, əsər, mətn yalnız göstərmədən, görüntüdən ibarət olmalıdır. Narrativə də yer verilir, çünki bütün mətni «show, don't tell»  texnikası ilə yazmaq oxucunu yora bilər. Ona görə səhnədən səhnəyə, epizoddan epizoda keçiddə narrativ tətbiq edilir, dramatik səhnələrdə isə göstərmə, təsviretmə, görüntü, “canlı şəkil”  önə çıxır.  

Stiven King görün “show, don't tell” texnikasını necə tətbiq edir. “İndi Corc, Vitçem küçəsi ilə üzü aşağı yönələrək, uzaqlaşan qayığın arxasınca qaçırdı. Sürətlə qaçırdı, amma su daha sürətli idi, və getdikcə Corcla qayıq arasında məsafə artırdı. O, güclənən bir uğultu eşitdi və gördü ki, yolboyu axan yağış seli şərqə tərəf tuşlanıb”. Bu səhnədə Corc yağışlı bir gündə qayığını itirdi.

Çarlz Dikkensin “Oliver Tvist” romanında Oliver ilk dəfə Londona gələrkən, ilk təəssüratlarını alır: “Buradan murdar və miskin bir yer görməmişdi. Dar küçə çirkli, hava üfunətli idi. Xeyli xırda dükanlar vardı, amma, deyəsən, burada yeganə mal - qapılarda vurnuxan və ya daxmaların içində  bağıran uşaqlardı. Bu zibilli yerdə gərəkli olan – yalnız xırda yeməkxanalardı, orda həyatın dibinə düşmüş səfillər boğazlarını cıraraq bağırırdılar. Əsas küçəyə tıxanmış üstüörtülü keçidlərin arxasında, həyətlərdə bir-birinə qıısılmış daxmalar görünürdü, orada da sərxoş kişilər-qadınlar palçığın içində eşələnir, bəzi qapılardan şübhəli gənclər çıxaraq, gözdən itirdilər”.

“Show, don't tell” texnikasını tətbiq edərkən, özünə sual verməlisən: “Nəyi göstərmək istəyirəm? Və bunu hansı ifadələrlə, sözlərlə etməliyəm?”.  X haqqında yazırsan, Y-i göstərirsən. Günəş haqqında onun necə parlaq, işıqlı olduğunu yazmaq əvəzinə, günəş şüalarının büllur güldanda necə oynadığını, və ya gölməçələrin necə parladığını təsvir et, göstər, elə et ki, oxucu epizodu ağlında canlı şəkil kimi “görsün”. “Show, don't tell” texnikası müəyyən mənada, hadisənin, epizodun vizualizasiya edilməsidir.  

Mark Tven demişkən, “yazmayın ki, “qoca qışqırdı”. Qocanı səhnəyə gətirib qışqırmağa vadar edin”.